تعریف قانونی و حقوقی وصیت نامه
تنظیم وصیتنامه امری سلیقه ای بوده و افراد به جهت علقه های دینی یا به دلایل شخصی ممکن است به آن متوسل شوند. در صورتی که فرد مایل باشد برای امور شرعی، شخصی و مالی خود پس از فوت تعیین تکلیف کند، وصیت نامه تنظیم میکند. نوشتن وصیتنامه در بین مسلمانان امری متداول به شمار میرود.
وصیت از ریشه "وصی" و به معنای عهد، فرمان دادن و سفارش کردن است و در اصطلاح حقوق وصیت عملی حقوقی است که به موجب آن، شخص به طور مستقیم یا در نتیجه تسلیط (گماشتن) دیگران در اموال یا حقوق خود برای بعد از فوت تصرف میکند.
هر فردی چنانچه بخواهد از اجرایی شدن وصیت نامه خود پس از مرگ مطمئن شود میبایست شرایط و تشریفات قانونی تنظیم وصیتنامه را رعایت کند.
انواع وصیت نامه
1- وصیتنامه خودنوشت
2- وصیتنامه رسمى
3- وصیتنامه سرى
وصیتنامه خود نوشت
وصیتى است که وصیتکننده به خط خود مىنویسد و بدین اعتبار وصیتنامه مزبور را خودنوشت نامیدهاند. به موجب ماده 287 قانون امور حسبى وصیتنامه خودنوشت در صورتى معتبر است که تمام آن به خط وصیتکننده نوشته شده و داراى تاریخ روز، ماه و سال به خط وصیت کننده بوده و به امضاى وی رسیده باشد.
فرقى نمىکند که خط وصیتنامه فارسى باشد یا لاتین، به هر زبانى که باشد، امضاى وصیتکننده در وصیتنامه ممکن است قبل از تاریخ یا بعد از تاریخ درج شود.
وصیت نامه رسمی
در وصیت نامه رسمى ترتیب تنظیم و اعتبار آن به نحوى است که بیشتر براى اسناد تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمى مقرر شده است و از نظر رسمیت و اعتبار از 2 نوع دیگر بالاتر و بهتر است و اگر کسى وصیت خود را به طور رسمى تنظیم کند، دیگر هیچ خدشهاى به آن وارد نیست و هیچ کدام از ورثه بعد از فوت وصیتکننده نمىتواند ایرادى به آن وارد کند.
وصیت نامه سری
وصیتنامه سرى ممکن است به خط وصیت کننده و یا به خط دیگرى نوشته شده باشد ولى در هر صورت باید به امضاى وصیتکننده برسد و به ترتیبى که براى امانت اسناد در قانون ثبت اسناد مقرر شده در اداره ثبت حوزه اقامتگاه وصیت کننده یا محل دیگرى که در آئیننامه وزارت دادگسترى تعیین مىشود، امانت گذاشته میشود؛ طبق قانون امور حسبى کسى که سواد نداشته باشد نمىتواند به طور سرى وصیت کند.
ارزش و اعتبار وصیت و وصیت نامه
وصیت یکی از عقودی است که در قانون مدنی مورد تصریح قرار گرفته جزء عقود معین است و اگر مطابق شرایط قانونی صورت پذیرد از هر حیث معتبر و دارای ارزش قانونی و عملی است البته باید توجه داشت که وصیت در امور مالی صرفا تا ثلث ماترک متوفی نافذ است و بیش از ثلث ناز به تنفیذ ورثه دارد و اگر تنفیذ نکنند مقدار بیش از ثلث نافذ نخواهد بود.
به هر روی ورثه نمی توانند از اجرای وصیت نامه ای که مطابق قانون تنظیم شده شانه خالی کنند اما اگر وصیت بدون رعایت مقررات قانون انجام شود طبیعتا فاقد اعتبار خواهد بود مثلا اگر شخصی بخواهد به موجب وصیت میزان سهم الارث وارثان خود را تغییر دهد این امر بر خلاف قانون ما و بی اعتبار است و یا اگر مال مورد وصیت بیش از ثلث اموال او در زمان فوتش باشد چنانکه گفته شد، نافذ نخواهد بود. همین طور اگر وصیت نامه در یکی از قالب های قانونی تنظیم نشود اعتبار آن زیر سوال می رود قانون امور حسبی سه نوع وصیت نامه را برشمرده است که عبارتند از وصیت نامه های رسمی، خود نوشت و سری و وصیت نامه ها باید به یکی از سه شکل مزبور تنظیم شود تا به جهت عدم رعایت مقررات شکلی نیز با مشکلی مواجه نشوند.
مفاهیم مربوط به وصیت و وصیت نامه
تعریف وصیت
انسان تا زمانی که زنده است و از نعمت عقل برخوردار میباشد و از جهتی دیگر مثل ورشکستگی یا سفاهت از تصرّف در اموالش منع نشده، میتواند در همه اموالش تصرّفات مالکانه بکند یعنی آنها را به هر کسی و به هر قیمتی که بخواهد بفروشد یا از دیگر راهها مثل هدیه یا صلح آنها را به دیگران منتقل کند. اما با پیش آمدن مرگ، این پل مواصلاتی بین دنیا و آخرت، این مقدار تصرّف از محدوده اختیار صاحب مال خارج میشود و او حق دارد فقط برای مقدار معیّنی از اموالش (یک سوم اموال) برای بعد مرگش تعیین تکلیف کند.
در اصطلاح شرعی مصارفی را که میّت در زمان زنده بودنش برای این مقدار از اموالش مشخص میکند تا بعد از مرگش صرف آن امور شود، وصیّت کردن میگویند.
منظور از تَرَکِه تمام اموالی است که میّت آنها را ترک کرده و به دیار باقی شتافته است؛ و به طور ساده اموال میّت را بعد از مرگش تَرَکِة او مینامند. مثلاً تَرَکة یک نفر ممکن است یک باب خانه، اتومبیل سواری او و مبلغی پول در حساب بانکی است.
نکته - آنچه وصیت میشود باید ارزش مالی و منفعت عقلایی داشته باشد و غیرمشروع نباشد بنابراین وصیت در موضوعاتی مانند مواد مخدر و مشروبات الکلی باطل است.
نکته - مال مورد وصیت باید قابلیت معامله و نقل و انتقال داشته باشد، بر این اساس اموال عمومی و موقوفه نمیتوانند مورد وصیت قرار گیرند.
نکته - آنچه وصیت میشود باید در مالکیت وصیتکننده باشد بنابراین وصیت بر مال غیر، باطل است.
میزان وصیت
ثلث اموال میت مقدار یک سوم تمام داراییهای میت هنگام مرگ اوست که شرعاً حق دارد در این مقدار از اموالش وصیّت کند و بیش از این اجازه ندارد مگر ورثه اجازه دهند.
مثلاً اگر اموال شخصی عبارت باشد از خانه، تومبیل و حساب بانکی او قیمت آنها به نود میلیون برسد، ثلث آن میشود سی میلیون که شخص حق دارد در این سی میلیون وصیت کند و نمیتواند حتی در یک ریال بیش از این مقدار وصیّت کند.
و اگر در بیش از این مقدار وصیت کند، مثلاً مقدار مصارفی که معین کرده به سی و دو میلیون برسد ورثه میتوانند بیش از سی میلیون را اجازه ندهند یا برخی از آنها اجازه دهند و برخی دیگر اجازه ندهند که به مقدار سهم ارث اجازه دهنده مصرف در ثُلث میشود و سهم کسی که اجازه نمیدهد به او منتقل میشود و نمیتوان آن را در موارد مشخص شده در وصیّت مصرف کرد.
ورثه چه کسانی هستند؟
به تمام کسانی که به واسطه خویشی نسبی (خونی) یا سببی (به واسطه ازدواج) از میّت ارث میبرند ورثه میّت میگویند که اجمالاً سه دسته هستند و تا کسی از دسته جلوتر یا اولاد آنها هر چقدر پایین تر برود وجود داشته باشد نوبت به ارث بردن دسته بعدی نمیرسد.
طبقه اول ارث عبارتند از پدر و مادر و اولاد میت و با نبودن اولاد، نوهها و با نبودن نوه نتیجهها و با نبودن آنها اولاد آنها هرکدام که به میّت نزدیکتر هستند ارث میبرند و تا وقتی که کسی از این طبقه هنگام مرگ میت زنده باشد افراد طبقه دوم ارث نمیبرند.
طبقه دوم ارث هم شامل پدر بزرگ و مادر بزرگ میت هر چه بالاتر بروند و نیز خواهر و برادر میّت و در نبود خواهر و برادر اولاد آنها هر چه پایین تر بروند طبق تفصیلی که در طبقه اول راجع به نوهها و نتیجهها گفته شد و تا کسی از این طبقه هنگام مرگ میّت زنده است کسی از طبقه سوم ارث نمیبرد.
طبقه سوم ارث هم شامل عمو، عمّه، دایی و خاله میت هر چه بالاتر بروند (با لحاظ نزدیک بودن به میت) و در نبود این چهار گروه اولاد آنها هر چه پایینتر بروند به تفصیلی که گذشت؛ و اگر شخصی از این سه دسته کسی را نداشته باشد اموال او به حکومت اسلامی میرسد.
نکته - زن و شوهر همراه تمام طبقات از همدیگر ارث میبرند.
امکان محرومیت برخی از ورثه از ارث در وصیت نامه
اصولا ارث یک واقعه حقوقی و یک امر قهری است و قواعد ارث آمره بوده که اراده مورث یا وارثان دخالتی در آن ندارد و به محض فوت شخص، اموال او در قالب ترکه به صورت قهری به وارثانش منتقل می شود.
بنابراین مورث نمی تواند به موجب وصیت یکی از وارثان را از ارث محروم یا مثلا اشخاص دیگری را به وارثان خود اضافه کند؛ یعنی بگوید فلان پسر یا دخترم از ارث من محروم است و چنانچه کسی این حرف را هم بزند به حرف او توجهی نمیشود و آن شخص نیز همانند دیگر ورثه و به اندازه سهمی که معین شده است، ارث میبرد.
البته محروم کردن برخی از وارثان از ارث یا تغییر میزان سهم ایشان اگر چه به طور مستقیم امکان پذیر نیست اما به صورت غیر مستقیم و از راه های دیگر ممکن است مثل اینکه شخص اموال خو را در زمان حیاتش میان فقط بعضی از خویشان خود تقسیم کند و در واقع برای پس از مرگش مالی باقی نگذارد تا به ارث برسد یا اینکه قسمتی از اموال خود را در زمان حیاتش مثلا به برخی از فرزندانش منتقل کند که در در این صورت باقیمانده اموال او پس از مرگش مطابق قواعد ارث به تمام ورثه منتقل کند که در این صورت باقیمانده اموال او پس از مرگش مطابق قواعد ارث به تمام ورثه منتقل می شود و نتیجتا کسانی که قبل از فوت مورثشان مالک قسمتی از اموال او شده بودند مجددا از طریق ارث هم مالک بخش دیگری از آن شده و در عمل از سهم بیشتری از اموال او بهره مند می شوند.
نکته - باید بدانیم که موصی له میتواند مال وصیت شده را در زمان حیات میّت یا بعد از مرگ او قبول نکند مثلاً میت قبل از مرگ به او اطلاع میدهد که فلان مال را برای تو وصیّت کردهام که او میتواند آنرا قبول نکند یا اگر بعد از مرگ او فهمید که مالی را برای او وصیّت کرده است میتواند از قبول آن خودداری کند که در این صورت آن مال به ورثه منتقل میشود. و اگر یک بار چه در زمان زنده بودن یا بعد از مرگ موصی از قبول مال وصیت شده خودداری کند دیگر نمیتواند دوباره آنرا قبول کند مگر اینکه در فرض رد قبل از فوت، موصی دوباره وصیت کند و او هم وصیت دوم را قبول بکند.
نکته - باید توجه داشت که اگر موصی له مال وصیت شده را قبل از فوت وصیت کننده قبول کند در همان لحظه مالک نمیشود بلکه بعد از فوت او مالک آن مال میشود و قبول او مانع از این نیست که وصیت کننده نتواند آن مال را در هنگام زنده بودن خود، بفروشد یا از آن استفاده کند؛ و در صورتی که آن مال را بفروشد یا در زمان زنده بودنش به کسی هدیه دهد یا به هر طریقی آن را از دست بدهد وصیت در مورد آن مال باطل میشود.
نکته - اگر موصی له در زمان حیات وصیت کننده و قبل از او از دنیا برود ورثه او میتوانند وصیت را قبول یا رد کنند این در صورتی است که غرض وصیت کننده به ورثه او هم تعلق گرفته باشد و الّا میتواند بگوید که من فقط میخواستم به خود او چیزی بدهم و منظورم ورثه او نبوده است.
جهت ارتباط با وکیل پایه یک دادگستری کلیک کنید - 88019243